به نام خداوند بخشنده مهربان
مقاله پیش رو با اشاره ایی به تعریفی از موسیقی ،اهمیت وجایگاه رسانه رادر فضای نوین رسانه ای که درآن رسانه های نوین به ویژه رسانه های تحت وب جایگاه ویژه ای یافته اند تلویزیونهای فارسی زبان گسترش زیادی یافته اند تبیین می.کند برخی از مهمترین بازیگرانی که در این عرصه در کشورمان تأثیر گذارند و فعالیت آنها به ویژه در دهۀ اخیر بر تولیدات موسیقیایی و فضای موسیقی و نیز چگونگی توجه مخاطبان جوان به موسیقی مؤثر بوده است معرفی و نقش هر یک از آنها و جایگاه آنها از دهه ۱۳۸۰ تابرامروز تحلیل و ارزیابی شده است. از مهمترین نقش آفرینان در این عرصه شبکه های تلویزیونی ماهواره ای فارسی زبان هستند که تمرکز عمده این مقاله .آنهاست از این رو برجسته ترین برنامه های این شبکه ها که بر موسیقی متمرکزند و در سالهای اخیر مورد توجه بسیاری از مخاطبان قرار گرفته اند تحلیل و ارزیابی میشوند در پایان برخی راهکارها و پیشنهادهایی برای سیاست گذاران و مدیران فرهنگی ارائه شده اند.
جایگاه رسانه موسیقی در فضای نوین رسانه ای
در طول نیمۀ دوم قرن بیستم و اوایل قرن بیست و یکم گوش دادن به موسیقی به تدریج به سرگرمی بسیار پرطرفداری در جهان تبدیل شد در برهه های مختلف در بافت های گوناگون اجتماعی موسیقی کارکردهایی حتی بسیار فراتر از سرگرمی نیز پیدا کرد و گاه از آن در تهییج افکار عمومی و تقویت روح مبارزه با حماسه و گاه به عنوان ابزار نقد حوزه قدرت و سیاست بهره گرفته شده است کارکردهای موسیقی به سادگی احساس جمعی را در شرایط تغییر و برانگیختگی قرار میدهد و میتواند مولد همبستگی ،اراده نشاط و آرامش و حتی هوشیاری بوده و یادر نقطه مقابل، عرصه ای برای لذت جوییهای مفرط ،عامیانه سهل انگاری ناهشیاری و مصرف گرایی
و در نهایت شیوع وابستگی و مسئولیت ناپذیری باشد.
از زاویه دیگر هم اگر به موسیقی نگاه کنیم با این واقعیت روبه روایم که موسیقی به عنوان رشته ای کاربردی به طور گسترده در عرصه های ،آموزشی فرهنگی و اجتماعی و حتی زمینه های تربیتی جایگاه اساسی پیدا کرده است و چون ابزاری روانی و اجتماعی میتواند در تقویت و تسهیل پاره ای از نیازهای انسانی ارزشمند و کارساز باشد .کارکردهای گوناگون موسیقی اعم از سرگرم سازی یا آگاهی بخشی و ... باعث شده است تا بسیاری از صاحب نظران از رسانه موسیقی سخن به میان آورند و آن را در کنار رسانه های تأثیر گذار دیگر قرار دهند.
موسیقی و نیاز مخاطبان
نظریه استفاده و ،رضامندی یکی از مهمترین نظریه ها در حوزۀ ارتباطات ،است که کارکرد رسانه ها برای مخاطبان را از منظر نیازهای آنها به رسانه ها تبیین می.کند پیش فرض نظریهٔ یاد شده این است که مخاطبان رسانه ها پویا و فعال هستند و بنابراین میتوانند در مورد چگونگی استفاده از رسانه ها یاپیامهای رسانه ای تصمیم گیری کنند در واقع در نگاهی فشرده به تعامل رسانه ها و مخاطبان، در یک سویۀ ماجرا، رسانه ها هستند که تلاش میکنند با رسانه های جمعی به سه روش مربوط به هم انگارههای فرهنگ را به مخاطبان ارائه کنند .۱ آنها توجه مردم را به معیارهای رفتار قابل قبول در جامعه و نحوه صحبت دربارۀ آنها جلب میکنند؛ مثلاً نمایش نحوه برخورد پلیس با مجرمان ارتباطات اجتماعی ارتباط با جنس مخالف باعث میشود که مخاطبان انواع ارتباطات در جامعه را فرا گیرند رسانه ها به مخاطبان میگویند
چه چیزی جذاب و چه چیزی زیباست به نحوی هنجارها و ناهنجارها را مشخص میکنند .۲ رسانه های جمعی میگویند چه چیزی و چه کسی در جهان اهمیت دارند و چرا؟ آنها گویند چه کسی مشهور است از ستارگان سینما تا (دانشمندان و دلایلی برای این موضوع ارائه میکنند . رسانه های جمعی باعث میشوند افراد به ادراکی از خود و ارتباط یا عدم ارتباطشان با یکدیگر برسند برای مثال از خود بپرسند آیا من ظاهر مناسبی دارم؟ آیا من در مقایسه با اغلب ،افراد مذهبی ترم یا کمتر مذهبی ام؟ از سواد بیشتری برخوردارم یا کمتر؟ اغلب یک مقایسه سریع و ناخودآگاه اتفاق .افتد ممکن است خودمان و سبک زندگی خودمان را با افرادی از فرهنگها و کشورهای دیگر مقایسه کنیم .
در سویۀ دوم تعامل بین رسانه ها و مخاطبان مردم به عنوان مخاطبان رسانه ها هستند که با اراده و اختیار خود و بر اساس نیازهای خود تصمیم میگیرند که چگونه از رسانه ها استفاده .کنند مردم استفاده از رسانههای جمعی را با نیازهای خود تطبیق میدهند و رسانه ها برای
می کنندرفع نیازهای گوناگون آنها چهار کارکرد دارند
.١ لذت سرگرم سازی مخاطبان .۲ همراهی رسانه ها برای افرادی که احساس تنهایی میکنند تنهایی آنها را پر می.کند
.۳ رصد؛ مخاطبان از طریق رسانه ها از رویدادهای روزمره خبر و اطلاعات میگیرند .٤ تفسیر رسانهها چرایی اطلاعات و اخبار رویدادها که مخاطبان از طریق رصد به دست رویدادها را ارائه میت آورده اند را برای مخاطبان توضیح میدهند در واقع اطلاعات تفصیلی تر و تحلیلیتر درباره می کنند
صداوسیما
رسانههای داخلی مانند صدا و سیما که عمده فعالیت آنها در این زمینه بر پخش موسیقی از شبکههای رادیویی ،آوا نوا و پیام و شبکهٔ تلویزیونی آموزش اختصاص
دارد؛ اما نکته اینجاست که بسیاری از علاقه مندان موسیقی در میان نوجوانان و جوانان کمتر به رادیو گوش میدهند مگر به صورت تصادفی در تاکسی یا گاهی در شبکه آموزش برنامه رادیو (هفت که در شمار شبکههای پربیننده تلویزیون کشورمان نیست چه بسا تأسیس شبکه تلویزیونی آوا که به نظر میرسد در دستور کار صدا و سیما قرار دارد ناشی از احساس ضرورت در این زمینه .باشد عملکرد صدا و سیما البته نشان داده است که به عنوان مهمترین سازمان فرهنگی کشور میتواند در ذائقه سازی در زمینهٔ موسیقی مؤثر باشد و نقشی کلیدی داشته باشد در مقطعی در اوایل دههٔ ۱۳۷۰ خوانندگانی مانند عباس بهادری حسن ،همایون ،فال بیژن خاوری و ... معرفی شدند و در اواسط دههٔ ۱۳۷۰ نوعی موسیقی ،پاپ به صورت برنامه ریزی شده به منظور مقابله با موسیقی لس آنجلسی از طریق صدا و سیما ترویج شد که هر دو مورد با اقبال بسیار زیادی در جامعه روبه رو شد و خوانندگانی مانند علیرضا عصار قاسم افشار محمد ،اصفهانی مجید اخشابی حسین ،زمان امیر ،کریمی مرحوم ناصر عبداللهی و بسیاری دیگر در تجربۀ دوم به مخاطبان معرفی شدند. در ادامه حتى صدا و سیما در معرفی خوانندگان موسیقی ایرانی که امروز در جامعه بسیار مطرح هستند همچون سالار عقیلی همایون شجریان علیرضا قربانی و کیخسرو پورناظری نیز نقشی بسیار پررنگ ایفا کرد با این همه به نظر میرسد که نقش رادیو در سالهای اخیر
پررنگ و نقش تلویزیون در مقطع امروز در این زمینه بسیار کمرنگ است.
در میان شبکههای رادیویی علاوه بر رادیو پیام که بخش زیادی از برنامه هایش به موسیقی اختصاص دارد و برخی از برنامه های رادیو فرهنگ به معرفی تخصصی و نسبتاً دقیق قطعات موسیقایی تمرکز یافته اند میتوان از رادیو آوا و نوا یاد کرد به طور خاص برای این منظور تأسیس شده اند
وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی
این نهاد فرهنگی با صدور مجوز پخش آلبومهای موسیقی و نیز برگزاری کنسرتهای موسیقی و همچنین برگزاری جشنواره موسیقی فجر دراین زمینه ایفای نقش می.کند از مسائلی که این نهاد به آن مبتلا بوده تغییرات بسیار سریع مدیران کل موسیقی در سالهای اخیر است که گاه فرصت به ثمر نشستن برخی سیاستها و برنامه ها را از بین برده است با این حال به نظر میرسد در دههٔ ۱۳۸۰ بخش زیادی از تمرکز فعالیت وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی بر موسیقی پاپ بوده و خوانندگان بسیاری با مجوز این وزارتخانه وارد فعالیت در عرصۀ موسیقی پاپ شده اند به نحوی که فهرست طویلی از خوانندگان در سالهای اخیر به بازار موسیقی معرفی شده است؛ از افرادی مانند احسان خواجه امیری رضا صادقی حمید حامی مانی رهنما محسن یگانه بنیامین بهادری و ... در سالهای پیشتر گرفته تا اخیراً نیما فلاحی و شهرام شکوهی به علاوه در سالهای اخیر موسیقی پاپ نیز بخش خاص خود را در جشنواره فجر پیدا کرده است.
حوزه هنری سازمان تبلیغات اسلامی
به نظر میرسد تمرکز فعالیت حوزه هنری در دهه ۱۳۸۰ بیشتر بر ادبیات داستانی به ویژه ادبیات دفاع مقدس و در رده ،بعدی تولید فیلم متمرکز بوده است و البته در این زمینه موفقیتهای چشمگیری داشته است حتی برخی از آثار ادبی حوزه هنری مخاطبان بینالمللی پیدا کرده و به زبانهای خارجی ترجمه شده.اند اما نقش حوزۀ هنری در زمینهٔ موسیقی در این سالها کمرنگ بوده و یادآور تولیدات موسیقیایی
شبکه های تلویزیونی ماهواره ای فارسی زبان
در وضعیت آشفته ای که در زمینه عرضه موسیقی مخاطبان با آن مواجه هستند نقش شبکه های تلویزیونی ماهواره ای فارسی زبان که به ویژه در نیمۀ دوم دهۀ ۱۳۸۰ به صورت قارچ گونه بر تعداد آنها افزوده شد بسیار بارز بوده است. در سالهای اخیر در وضعیت خلایی که به دلایل مختلف در فضای رسانه ای کشور در زمینه عرضه موسیقی پدید آمده و گاه ذائقه پروری به هنگامی از سوی دستگاه های متولی این موضوع صورت نگرفته نوجوانان و جوانان با تولیدات موسیقیایی که بسیاری از آنها از حداقل معیارهای زیباشناختی برخوردار نیستند و بیشتر شبیه آلودگی صوتی هستند مواجه بودهاند و همین مسئله باعث شده است تا از مجراهای گوناگون از جمله شبکه های تلویزیونی ماهواره ای به رفع علائق و نیازهای خود در زمینه موسیقی بپردازند. در اینجا باید با قاطعیت گفت بسیاری از نوجوانان و جوانان به دلیل عدم برخورداری از سواد رسانه ای در این زمینه از اطلاعات و آگاهیهای کافی نیز برخوردار نیستند.
موسیقی در تلویزیونهای ماهواره ای فارسی زبان
شبکه های موسیقی پخش کننده نما آهنگ در زمرۀ مهمترین و البته پرتعدادترین شبکه ها در میان تلویزیونهای فارسی زبان .هستند این شبکه ها مانند جام جم jamejam متعلق به ایرانیان لس آنجلسی پی ام سی (pmc) ایران موزیک (iranMusic) و ... به طور شبانه روز نما آهنگپخش میکنند در واقع به جهت اینکه تکرار نما آهنگ در شبکه های تلویزیونی بسیار معمول است و مسئله خاصی ایجاد نمیکند تأسیس اینگونه شبکه ها بسیار راحت تر از شبکه هایی است که برای مثال بر پخش فیلم متمرکز .هستند بخش زیادی از برنامه های تلویزیون های فارسی متمرکز بر پخش موسیقی تنها آلودگی صوتی است و این برنامه ها از ساختار و محتوا و ارزش هنری یا موسیقیایی خاصی برخوردار نیستند ویدئو کلیپهای این شبکه ها بسیار تند، و همراه با فلشهای فراوان و مشحون از حرکات سبک و حرکات رقص غربی و تماس مردان و زنانی هستند که نقش معشوقه های اغلب بیوفای یکدیگر را بازی میکنند. البته برخی ازاین شبکه ها گاهی فیلم نیز پخش میکنند و در واقع هدف سرگرم کردن مخاطب است.
آکادمی موسیقی من وتو
آکادمی موسیقی شبکه من و تو یک برنامه تلویزیونی است که ظاهراً برای کشف استعدادهای ناشناخته موسیقی پاپ ایرانی با اجرای یکی از خوانندگان و بازیگران فیلمهای فارسی قبل از ،انقلاب با هدف بی اعتبار کردن موسیقی اصیل در میان ،جوانان ساخته و پخش شده است. نتایج این مسابقه توسط مردم و با استفاده از پیام کوتاه و تماس تلفنی انتخاب میشد فصل اول این برنامه با انتخاب هشت شرکت کننده از بین چندین نفر در لندن آغاز شد. فصل دوم این مجموعه نیز همانند فصل اول در لندن اجرا شد از مهمترین تفاوتهای دورۀ اول با دورۀ دوم میتوان به افزودن تعداد شرکت کننده ها از هشت به ۱۰ نفر .بود همچنین این مسابقه در قسمتهای اول آزمونی از تمام شرکت کنندهها گرفت و همانند برنامه امریکن آیدل به صعود
کننده ها کارت طلایی داد و از بین آنها ۱۰ نفر انتخاب شدند. متولیان شبکه من و تو برای اینکه برنامه در همان بدو شروع بتواند نظر مخاطبان را به سوی خود جلب کند دو کار اساسی انجام دادند؛ در آغاز نام برنامه را با عنوان آکادمی آراستند تا ناخودآگاه سطح آن بالا دانسته شود و نکته دوم این است که از وجود یک خواننده لس آنجلسی با سابقه نیز سود جستند.
شعر یادت نره
شعر یادت نره یک مسابقه در شبکه من و تو است که در آن یک نفر با شرکت در این برنامه بخت خود را برای بردن جایزه ۱۰۰ هزار دلاری می.آزماید در این برنامه شرکت کننده باید ادامه شعری را از یک ترانه که به شکل جای خالی است از حفظ بخواند این ترانه ها به صورت های مختلف از قبیل خواننده ها سبک شعر مانند ،عاشقانه شاد و ...)، زمان ساخت شعر مانند دهه ٦٠ یا ٧٠ و ...) دسته بندی شده است و شرکت کننده میتواند آنها را انتخاب کند. جایزهٔ ۱۰۰ هزار دلاری نیز از پیش انتخاب شده است.
برنامه موزیک شبکه من و تو
برنامه موزیک یک مجله خبری هنری است که به صورت هفتگی پخش و در آن ترانه ها و موزیک ویدئوهای جدید معرفی می.شوند در این مجلهٔ موسیقی برخی از آهنگهای ایرانی و خارجی که به تازگی به بازار موسیقی عرضه شدهاند پخش میشوند
دلایل جذابیت برنامههای موسیقی محور تلویزیونهای ماهواره ای برای مخاطب
سرگرمی
همان طور که پیشتر اشاره شد اغلب برنامههای موسیقی محور تلویزیونهای ماهواره ای بر سرگرم سازی مخاطبان متمرکز هستند و به نظر میرسد این خط مشی با ذات رسانه تلویزیون همخوانی بیشتری دارد از طرف ،دیگر این موضوع با روانشناسی اجتماعی جامعه ایران نیز تناسب زیادی دارد؛ برای بسیاری از ،مردم تماشای تلویزیون به معنای عام کلمه - که شامل تلویزیون ماهواره ای نیز میشود – به عنوان یک تفریح یا سرگرمی جدی در برنامه روزمره زندگی آنها محسوب میشود و اگر تلویزیون داخلی نتواند به این ،نیاز پاسخ مطلوب آنها را ،بدهد آنها به راحتی و به سرعت سراغ تلویزیونهای ماهواره ای میروند. از این رو شبکه های تلویزیونی ماهواره ای برنامه های گوناگونی در زمینه موسیقی که از محتوایی سرگرم کننده
برخوردار است برای مخاطبان خود پخش میکنند
بهره گیری از زیباییهای ساختاری
ویژگیها و قابلیتهای زیبایی شناختی و هنری یک برنامه تلویزیونی شامل نور، رنگ، دکور، بافت لباس مجریان یا گزارشگران زوایای گوناگون دوربین در هنگام تصویر برداری و ... از اهمیت زیادی برخوردارند و مخاطبان به این موضوعها اهمیت میدهند. برخی از برنامه های تلویزیونی پخش شده از شبکه های ماهواره ای به ویژه برنامه هایی مانند امریکن آیدل که دوبله و از این شبکه ها پخش شدهاند و نیز آکادمی موسیقی از این جهت از قابلیت جلب توجـه
مخاطبان برخوردار بوده اند
تعامل دوسویه با مخاطبان
تلویزیونهای ماهواره ای با بهره گیری فعال از قابلیتهای فضای مجازی به ویژه از امکاناتی که شبکههای اجتماعی مجازی در اختیار آنها قرار داده اند تلاش کردهاند ضمن رصد دیدگاه های بینندگان دربارۀ برنامههای خود و اعمال نظرهای آنها در حد مقدورات خود ـ وارد تعامل جدی و پویا با مخاطبان .بشوند برخی از شیوههایی که این شبکه ها برای هدف مذکور به کار گرفته اند عبارت اند از:
ایجاد صفحه در شبکهٔ اجتماعی فیس بوک و توئیتر
انواع نظر خواهیها در فضای وب در مورد برنامههای گوناگون خود از جمله برنامه های
متمرکز بر موسیقی • قرار دادن نسخه آنلاین برنامهها بر روی نت
تمرکز بر حضور پررنگ زنان در برنامهها
در بسیاری از برنامهها زنان به عنوان مجری و کارشناس نقش محوری و اساسی ایفا میکنند و این موضوع مبتنی بر این نگاه است که بخش زیادی از مخاطبان تلویزیونهای ماهواره ای را زنان تشکیل میدهند
آموزش سواد رسانه ای به خانواده ها در خصوص برنامه های ماهواره ای در مدارس و نیز رسانه ها
البته لازمه این موضوع این است که باور داشته باشیم و به این واقعیت اذعان کنیم که شمار زیادی از مردم در کشورمان - به ویژه در شهرهایی مانند ،تهران کرج مشهد و تبریز ــــ بـه ماهواره دسترسی گسترده دارند و این موضوع را به عنوان یک تابوی رسانه ای یا اجتماعی مطرح نکنیم که امکان سخن گفتن دربارۀ آن وجود نداشته باشد بلکه واقع بینانه به سراغ خانواده ها تا آنها را چه در خصوص پیامهای منفی سیاسی و چه فرهنگی اجتماعی برنامه های ماهواره آگاه .کنیم این پیشنهاد بر این فرض استوار است که اگر مخاطبان به آگاهی و شناخت لازم از تولیدات رسانه ای برسند در برابر برنامه های آسیب زای تلویزیون های ماهواره ای از برویم توانمندی بالایی برخوردار خواهند بود.
جلب مشارکت نوجوانان در برنامه های اجرا محور
به منظور تقویت برنامههای موسیقی اجرا محور میتوان با همکاری ،مدارس دانش آموزان مستعدی را که در زمینۀ موسیقی علاقه و دغدغه هایی دارند یا به صورت انفرادی به علائق خود میپردازند برای اجراهای گروهی و عمومی تر تشویق کرد میتوان با برگزاری مسابقه ای بین منتخبان ،مدارس سرانجام به چند گروه متخب نهایی رسید و از آنها برای اجراهایی در فرهنگسراها یا دیگر محیطهای فرهنگی استفاده کرد تا هم به توانمندیهای خود پی ببرند و هم با انگیزش بیشتر آنها سرمایه هایی برای آینده کشور ایجاد شوند.
تمهید اجرای کنسرتهای موسیقی ایرانی در استانهای مختلف و در خارج از کشور
حمایت سازمانها و نهادهای فرهنگی به منظور تسهیل اجرای کنسرتهای موسیقی ایرانی در سراسر کشور و در خارج از کشور ضمن اینکه به ترویج بیشتر این موسیقی و اصلاح ذائقه ها منجر خواهد شد و در خارج از کشور نیز در حوزه دیپلماسی هنری دستاوردهای زیادی را برای کشور به ارمغان خواهد آورد
نظر سنجی تلفنی از افراد ۱۵ تا ۳۵ سال شهر تهران دربارۀ ،موسیقی مرکز افکار سنجی و رصد فرهنگی پژوهشگاه فرهنگ هنر و ارتباطات مهر ۱۳۸۹
.۲ بخشی که پیشتر در مقاله نوشته شده بعد از یکی از آثار منتشر نشده دکتر مهدی زاده بود که به دلیل عدم انتشار امکان ارجاع به آن وجود نداشت. لذا بحث قبلی به طور کامل کنار گذاشته شد و بحث دیگری البته بارویکردی مشابه جایگزین شد.
بیچرانلو، عبدالله (۱۳۹۳). رسانه موسیقی و جوانان ایرانی؛ با تمرکز بر موسیقی در تلویزیونهای ماهواره‌ای فارسی زبان. فصلنامه رسانه. سال بیست‌و‌پنجم، شماره دوم. ۱۲۰-۱۰۱ .
